საქართველოში ბოლო წლებში გატარებული პოზიციური საკანონმდებლო ცვლილებების მიუხედავად, ქვიარ[1] და აივ-დადებითი ადამიანებისთვის შრომითი უფლებების რეალიზება მნიშვნელოვან გამოწვევად რჩება. 2014 წელს საქართველოს პარლამენტის მიერ „დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“ საქართველოს კანონის მიღებამ და შრომის კოდექსით შრომითი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის გარანტიების გაძლიერებამ, პრაქტიკაში არსებული სირთულეები ვერ გადაჭრა. დასაქმების ხელმისაწვდომობა, დაბალანაზღაურებადი შრომა, დასაქმების ადგილზე არასათანადო მოპყრობა (შევიწროება) ქვიარ და აივ-დადებითი ადამიანებისთვის შრომითი უფლების განხორციელებისას მნიშვნელოვან ბარიერებს წარმოადგენს. არასაკმარისი, არაეფექტიანი საკანონმდებლო მოწესრიგების გარდა, ქვიარ და აივ-დადებითი ადამიანების შრომით ურთიერთობაში თანაბარი ჩართულობას საზოგადოებაში არსებული სტიგმა და სტერეოტიპული განწყობები ართულებს. დამატებით ბარიერებს ქმნის განათლებაზე, პროფესიულ გადამზადებაზე, კვალიფიკაციის ამაღლებასა და სხვა სოციალურ სიკეთეებზე წვდომის დაბალი ხარისხი.
წინამდებარე სტატია შეისწავლის ქვიარ და აივ-დადებითი ადამიანების შრომითი დისკრიმინაციისგან დაცვის საერთაშორისო გარანტიებს. არსებული საუკეთესო პრაქტიკებისა და მიდგომების ანალიზის შედეგად, სტატია მიზნად ისახავს კანონმდებლობისა და პოლიტიკის გაუმჯობესებისთვის კვლევითი საფუძვლის მომზადებას, აგრეთვე, საკითხთან დაკავშირებით დისკუსიის დაწყებას.
სამუშაო ადგილზე სექსუალური ორიენტაციისა და გენდერული იდენტობის ნიშნით დისკრიმინაციის აღმოფხვრა
შრომით ურთიერთობებში სექსუალური ორიენტაციის, გენდერული იდენტობისა და გენდერული გამოხატვის ნიშნით დისკრიმინაციული მოპყრობა აკრძალულია როგორც შრომის კოდექსით, ისე „დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“ საქართველოს კანონით. მიუხედავად ამისა, ქვიარ ადამიანები დისკრიმინაციის მსხვერპლები ხდებიან წინასახელშეკრულებო (კანდიდატების შერჩევის/გასაუბრების ეტაპზე) და შრომით ურთიერთობებში. დისკრიმინაციული მოპყრობა ვრცელდება შრომითი ხელშეკრულების დადებაზე, დაწინაურებაზე, კომპენსაციის მიღებასა და ხელშეკრულების შეწყვეტაზე.[2] გარდა ამისა, სოციალური და ეკონომიკური მოწყვლადობა თემის წევრებს ძირითადად მხოლოდ დაბალანაზღაურებად პოზიციებსა და მომსახურების სფეროში დასაქმების შესაძლებლობას აძლევს. სამსახურისა და შემოსავლის დაკარგვის შიშით ქვიარ ადამიანები იძულებულები ხდებიან არ გაამხილონ თავისი იდენტობა, რის გამოც მუდმივ დაძაბულობასა და სტრესს განიცდიან.[3] ამასთან, დისკრიმინაცია და სტერეოტიპული დამოკიდებულებები ლგბტქი თემის წევრებს არაფორმალურ შრომაში ჩართვას აიძულებს, რაც ძალადობისა და ექსპლუატაციის პოტენციურ მსხვერპლებად აქცევს.[4]
ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის შესაბამისად, სახელმწიფოები აღიარებენ შრომით უფლებას, როგორც ადამიანის მიერ შემოსავლის მიღების და სამუშაოს თავისუფლად არჩევის უფლებას.[5] პაქტის დამატებითი ოქმი კრძალავს სამუშაო ადგილზე სექსუალური ორიენტაციისა და გენდერული იდენტობის ნიშნით დისკრიმინაციასა და შევიწროებას.[6] შრომითი დისკრიმინაცია აკრძალულია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტით.[7]
დამატებით, მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაცია (2010)5 ექსპლიციტურად კრძალავს შრომით ურთიერთობებში სექსუალური ორიენტაციისა და გენდერული იდენტობით ნიშნით დისკრიმინაციას. რეკომენდაცია მოიცავს სპეციალურ დათქმას ტრანსგენდერ ადამიანებთან მიმართებით, რომელიც მათი პირადი ცხოვრებისა და გენდერულ იდენტობასთან დაკავშირებული საკითხების დაცვის ეფექტიანი მექანიზმების შემუშავებას ითვალისწინებს.[8] ტრანსგენდერი ადამიანების დასაქმებაზე ხელმისაწვდომობის მთავარი ბარიერი გენდერის სამართლებრივი აღიარებაა. ხშირ შემთხვევებში, გენდერის სამართლებრივი აღიარება სავალდებულო სამედიცინო მანიპულაციებს, ჰორმონალურ თერაპიას, იძულებითი სტერილიზაციის მოთხოვნას მოიცავს.[9] პროცედურების სირთულისა და ნაკლები ხელმისაწვდომობის გათვალისწინებით, ტრანსგენდერი ადამიანები საიდენტიფიკაციო დოკუმენტებში გენდერის/სქესის აღმნიშვნელი ჩანაწერის შეცვლას ვერ ახერხებენ. ასეთი პრაქტიკა კიდევ უფრო აძლიერებს თემის მარგინალიზებას და ტრანსგენდერ ადამიანებს დისკრიმინაციისგან დაცვის, თვითგამორკვევისა და პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებებთან ერთად, შრომითი უფლებების რეალიზების შესაძლებლობასაც უზღუდავს. ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეზოლუცია 2048 (2015) სახელმწიფოებს მოუწოდებს, გააუქმონ სავალდებულო სტერილიზაციისა და სამედიცინო პროცედურების მოთხოვნა. ამასთან, განავითარონ გენდერის სამართლებრივი აღიარების გამჭვირვალე, სწრაფი და ხელმისაწვდომი პროცედურები.[10]
სექსუალური ორიენტაციისა და გენდერული იდენტობის ნიშნით დისკრიმინაციის აღმოფხვრის მნიშვნელოვან საერთაშორისო მექანიზმს წარმოადგენს ევროკომისიის მიერ შემუშავებული ლგბტქი ადამიანების თანასწორობის სტრატეგია.[11] 2020-2025 წლების სტრატეგია არის პირველი დოკუმენტი, რომელიც პრიორიტეტულად აწესრიგებს ლესბოსელი, გეი, ბისექსუალი, ტრანსგენდერი, არაბინარული, ინტერსექსი და ქვიარ ადამიანების თანასწორობასა და დისკრიმინაციისგან დაცვასთან დაკავშირებულ საკითხებს.[12] სტრატეგია ოთხ ძირითად მიმართულებას მოიცავს – დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლა; უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, ქვიარ ოჯახების დაცვა და ლგბტქი თანასწორობის უზრუნველყოფა. დოკუმენტი განსაზღვრავს შრომითი დისკრიმინაციის აღმოფხვრისა და თანასწორი პირობების (მათ შორის, ანაზღაურება) შექმნის ვალდებულებას. სტრატეგიის მოთხოვნათა შესაბამისად, 2022 წლისთვის ევროკომისია შესაბამისი ცვლილებებისა და საკანონმდებლო ჩარჩოს მომზადებას უზრუნველყოფს.[13]
მართალია, სტრატეგიით განსაზღვრული მიზნები ევროკავშირის წევრ ქვეყნებზე ვრცელდება, თუმცა დოკუმენტი არაერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს ევროკავშირის როლის გაძლიერებაზე საგარეო ურთიერთობებში. სტრატეგიის თანახმად, კომისია ასოცირების პროცესში პარტნიორი სახელმწიფოების მიერ ლგბტქი ადამიანების მიმართ სიძულვილისა და დისკრიმინაციის წინააღმდეგ მიმართული მექანიზმების გაძლიერებისა და მონიტორინგის პროცესში ჩართულობას უზრუნველყოფს.[14]
აივ-დადებითი ადამიანების მიმართ არსებული სტიგმა და დასაქმებაზე ხელმისაწვდომობა
აივ ინფექცია[15]/შიდსთან[16] ასოცირებული სტიგმა აივ-დადებითი ადამიანებისთვის მნიშვნელოვან ბარიერებს ქმნის არა მხოლოდ აივ-სტატუსის გაგებისა და მკურნალობაში ჩართვის, არამედ სხვადასხვა უფლების რეალიზების პროცესშიც. როგორც წესი, სტიგმას საზოგადოებაში არსებული ცრურწმენები, შიშები და ვირუსის (გადაცემის გზების) შესახებ ინფორმაციის ნაკლებობა განაპირობებს. 2018 წლის მდგომარეობით, აივ/შიდსის გადაცემის შესახებ ყოვლისმომცველი ცოდნა საქართველოში მცხოვრები 15-49 წლამდე ასაკის ქალების მხოლოდ 16.1%-ს, ხოლო კაცების-15.3%-ს აქვს.[17] ამასთან, გამოკითხული ქალების 48.4%, ხოლო კაცების 48.7% აცხადებს, რომ არ შეიძენს საკვებ პროდუქტს აივ-დადებითი სტატუსის მქონე პირისგან.[18] უარყოფითი განწყობები მნიშვნელოვნად აძლიერებს თვითსტიგმატიზაციას,[19] რაც აივ-დადებით ადამიანებს კიდევ უფრო მეტად ურთულებს ძირითადი უფლებების სხვათა თანასწორად რეალიზების შესაძლებლობას. აივ ინფექცია/შიდსის კონტექსტში ყველაზე პრობლემურია დისკრიმინაციისგან დაცვის, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების, სოციალური დაცვისა და შრომითი უფლების განხორციელებისთან დაკავშირებული გამოწვევები.[20]
საზოგადოებაში არსებული ცრურწმენები, შიში და აივ-დადებითი თემის გარიყულობა ინსტიტუციურ სტიგმას წარმოშობს, რაც სხვადასხვა პოლიტიკიდან აივ/შიდსის საკითხების განდევნას და სპეციფიკური საჭიროების სრულ იგნორირებას იწვევს. გარდა ამისა, ინსტიტუციური სტიგმა აივ-დადებითი ადამიანების მიმართ ფორმალური ბარიერებისა და დისკრიმინაციული მიდგომების ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს. „აივ ინფექცია/შიდსის შესახებ“ საქართველოს კანონით, აივ-დადებითი ადამიანის სამსახურიდან დათხოვნა ამ მისთვის სამუშაოზე მიღებაზე უარის თქმა მხოლოდ აივ-სტატუსის გამო დაუშვებელია, გარდა იმ საქმიანობებისა, სადაც არსებობს მასთან კონტაქტში მყოფი პირის დაინფიცირების მაღალი რისკი.[21] ამ ტიპის საქმიანობათა ნუსხის შემუშავებასა და დამტკიცებაზე უფლებამოსილია საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო. თუმცა სამინისტროს საქმიანობათა ნუსხა არ დამტკიცებული არ აქვს. ასეთი პრაქტიკა აივ-დადებითი სტატუსის მქონე ადამიანების შრომითი უფლებების არაპროპორციულად შეზღუდვის საფრთხეებს ქმნის და როგორც დასაქმებაზე დისკრიმინაციული მოტივით უარის თქმის, ისე დასაქმებული პირის იძულებითი ტესტირების,[22] დამსაქმებლის ან/და თანამშრომლებისთვის სტატუსის იძულებით გამჟღავნების[23] ან დასაქმების ადგილზე არასასურველი/მტრული განწყობების ჩამოყალიბების რისკებს ზრდის.
აივ-თან დაკავშირებული სტიგმის გავლენა დასაქმების ხელმისაწვდომობაზე განსაკუთრებით თვალსაჩინოა მცირე და საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნების მაგალითზე. 10 ქვეყნის აივ-ინდექსის მიხედვით, აივ-დადებითი ადამიანების 40%-ზე მეტმა სამსახური ან სხვა მუდმივი სახის შემოსავალი აივ-სტატუსის გამჟღავნების შემდეგ დაკარგა.[24] მნიშვნელოვანია, რომ უმუშევრობის მაჩვენებელი განსაკუთრებით მაღალია აივ-დადებითი სტატუსის მქონე ქალებსა და ახალგაზრდა ადამიანებში.[25]
შემოსავლის დაკარგვის გარდა, სამსახურიდან გათავისუფლება ჯანდაცვის სერვისებზე ხელმისაწვდომობაზე, ტესტირებასა და მკურნალობაში ჩართვაზე ახდენს გავლენას.[26] დამატებით, ბევრ ქვეყანაში შესაბამისი კანონმდებლობით აივ-დადებითი ადამიანებისთვის შეზღუდულია სხვადასხვა სფეროში დასაქმების შესაძლებლობა. ეს შეზღუდვა ძირითადად ვრცელდება შეიარაღებულ სამხედრო სამსახურსა და სამართალდამცავ ორგანოებზე.[27] საქართველოს მაგალითზე, აივ-დადებითი პირებისთვის სავალდებულო/საკონტრაქტო სამხედრო სამსახურის გავლასთან დაკავშირებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს თავდაცვის მინისტრის 1996 წლის 24 დეკემბრის N360 ბრძანების, რომლის თანახმადაც, აივ-დადებითი სტატუსის მქონე პირები არ ითვლებიან სამხედრო სამსახურისთვის ვარგისად.[28]
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (ILO) მიერ დადგენილი სტანდარტების შესაბამისად, დასაქმების ადგილზე აივ-დადებითი ადამიანებისთვის უზრუნველყოფილი უნდა იყოს დისკრიმინაციისგან დაცვის, გენდერული თანასწორობის, ჯანსაღი სამუშაო გარემოს, სავალდებულო ტესტირების აკრძალვის, კონფიდენციალურობის, პრევენციისა და ზრუნვის/მხარდაჭერის პრინციპების დაცვა.[29] შრომითი დისკრიმინაციის აღმოსაფხვრელად დამსაქმებლებს ეკისრებათ ვალდებულება:
- კანდიდატს/დასაქმებულს არ მოსთხოვონ სავალდებულო ტესტირების ჩატარება;[30]
- შეიმუშავონ არადისკრიმინაციული მიდგომები/პოლიტიკა;
- სპეციალური სამედიცინო საჭიროების გარეშე, არ შეზღუდონ აივ-დადებითი ადამიანების შრომითი უფლებები ან შეუცვალონ სამუშაო სპეფიციკა;
- შესაძლებლობის შემთხვევაში, აივ-დადებითი თანამშრომელი უზრუნველყონ ალტერნატიული/ჩანაცვლებადი სამუშაოთი.[31]
დასკვნა
საერთაშორისო სტანდარტებისა და მიდგომების გათვალისწინებით, ქვიარ და აივ-დადებითი ადამიანების შრომითი დისკრიმინაციისგან დასაცავად ცვლილებების განხორციელება აუცილებელია როგორც კანონმდებლობაში, ისე ინსტიტიციურ დონეზე. დასაქმების ხელმისაწვდომობის თვალსაზრისით, განსაკუთრებით მწვავედ დგას გენდერის სამართლებრივი აღიარების, სავალდებულო აივ-ტესტირებისა და ამ ჯგუფების მიმართ დისკრიმინაციული განწყობები. საკანონმდებლო მოწესრიგების გარდა, მნიშვნელოვანია, საჯარო და კერძო სექტორში შიდა რეგულაციებით განისაზღვროს სექსუალური ორიენტაციის, გენდერული იდენტობის, გენდერული გამოხატვის ან/და აივ-სტატუსის ნიშნით სიძულვილის ენისა და დისკრიმინაციისგან დაცვის გარანტიები.
შრომითი დისკრიმინაციის აღმოსაფხვრელად აუცილებელია სახელმწიფოს ჰქონდეს კონკრეტული ხედვა, ცოდნა, და უზრუნველყოს არა მხოლოდ შესაბამისი საკანონმდებლო/ინსტიტუციური ცვლილებების გატარება, არამედ საზოგადოების ცნობიერების ამაღლება და სენსიტიზაცია.
სტატიის გადმოსაწერად, გტხოვთ, ეწვიოთ ბმულს: ქვიარ და აივ-დადებითი ადამიანების შრომითი დისკრიმინაციისგან დაცვის საერთაშორისო გარანტიები
სტატიის მომზადება შესაძლებელი გახდა ამერიკელი ხალხის გულუხვი დახმარების წყალობით, რომელიც აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მეშვეობით იქნა გაწეული. სტატიის შინაარსზე პასუხისმგებელია „თანასწორობის მოძრაობა“. ის შესაძლოა არ ასახავდეს USAID-ის, აშშ-ს მთავრობის ან „აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის“ შეხედულებებს.
_____________________________________________________________
ვებ-გვერდი შექმნილია RFSU-ს ფინანსური მხარდაჭერით.
სიდა, შვედეთის განვითარების სააგენტო, მთლიანად ან ნაწილობრივ აფინანსებს ამ მასალას.
