ქვიარ სივრცეები და მათი (ძალიან მოკლე) ისტორია

საკუთარი თავის მიღებისკენ შეიძლება არც ისე გრძელი, მაგრამ მაინც მტკივნეული, გზა 2008 წელს მოვილიე და პირველი რაც გავაკეთე, მეგობარს ვკითხე, რაღაც ორგანიზაციაზე რომ მეუბნებოდი, სად არიან და მისვლა თუ შეიძლება მეთქი. ასე ამოვყავი თავი საშუალო ზომის ბინაში ახვლედიანის (იგივე პეროვსკაია) ქუჩაზე, სადაც ‘’ინკლუზივს’’ და ‘’ქალთა ინიციატივების მხარდამჭერ ჯგუფს’’ ჰქონდა ოფისი და პარასკევ საღამოს რამდენიმე ათეული ქვიარი იყო თავმოყრილი რაღაც ფილმის სანახავად და უსაფრთხო გარემოში დროის გასატარებლად. თემის ამდენი წევრი ერთად მანამდე არსად მყავდა ნანახი, ამიტომ, ძირითადად, ხსნადი ყავის ჭიქის უკან ვიმალებოდი (რაც ნერვული კანკალის ფონზე რთული საქმე გამოდგა) და ერთ-ორ ნაცნობს (რომლებიც სრულიად შემთხვევით აღმოვაჩინე იგივე სივრცეში) უხერხულად ვესაუბრებოდი. ეს სივრცე ჩემს ცხოვრებაში საკვანძო გახდა – რა თქმა უნდა, იმ ადამიანების გამო, ვინც იქ გავიცანი; კიდევ იმიტომ, რომ ჰომოფობიის უწყვეტ მორევში ეს უსაფრთხო ოაზისი მეგულებოდა და რომ სწორედ იქიდან დაიწყო ჩემი აქტივიზმი.

საზიარო სივრცეებს ადამიანების თვითგამორკვევისთვის, სხვებთან მიკუთვნებულობის განცდის, თავის გატანისა და გადარჩენისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. მაგალითად, სალოცავი სივრცეები წარსულში ხშირად ქცეულა იმ წერტილად, სადაც პროტესტი ღვივდებოდა და ძალას იკრებდა (როგორც შავკანიანი ამერიკელების სამოქალაქო მოძრაობების შემთხვევაში მოხდა), სამზარეულო (და სხვა გენდერულად დაყოფილი სივრცეები) ხშირად ყოფილა ადგილი, სადაც ქალები პატრიარქატის დაჟინებული მზერის გარეშე ახერხებდნენ ერთმანეთთან ურთიერთობასა და მხარდაჭერის პოვნას,  მეგობრების ბინები, სარდაფებში განთავსებული კლუბები და ბარები ხშირად წარმოადგენდა (და დღესაც წარმოადგენს) სივრცეს, სადაც ქვიარ ადამიანები უსაფრთხო გარემოში ახერხებდნენ ტრავმებისა და ძველი ჭრილობებისგან განკურნებას (ნაწილობრივ მაინც). დასავლური ლგბტქი მოძრაობის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე გადამწყვეტი მოვლენა, სტოუნუოლის ჯანყიც, სწორედ საზიარო სივრცეს და მასზე თავდასხმას უკავშირდება.

უსაფრთხო სივრცეები ქალებისთვის (აქ ვგულისხმობ, მათ შორის, ლესბი, ბი, ტრანს ქალებს და ქალური სოციალიზაციის მქონე არაბინარულ და ინტერსექს ადამიანებსაც) განსაკუთრებით რთულადაა მისაწვდომი. კულტურული და პოლიტიკური თავისებურებების მიუხედავად, პატრიარქალურ სამყაროში ქალი, მისი სხეული და თავისუფლება სხვადასხვა ფორმისა და მასშტაბის კონტროლს ექვემდებარება. იმ გარემოშიც კი, სადაც ქალებს თავისუფლად შეუძლიათ ქუჩაში მოძრაობა, მუშაობა და სწავლა, ფემიციდი, ოჯახში ძალადობა, სექსუალური ძალადობა და შევიწროვება იმ იარაღად რჩება, რომელიც წლიდან წლამდე ბევრი ქალის სიცოცხლეს იწირავს. ქვიარ სხეულების და იდენტობების შემთხვევაში საქმე კიდევ უფრო რთულადაა, რადგან პატრიარქალური სისტემის გადმოსახედიდან ქვიარობა იმას ნიშნავს, რომ შენ ან ‘’უარს ამბობ კაცის პრივილეგიებზე’’, ან ‘’კაცის პრივილეგიებისკენ ისწრაფვი’’ და შენთვის მიჩენილ ადგილს ტოვებ. მსგავსი ტრანსგრესიები საკმაოდ ხილვადია და პოლიტიკურ და ეკონომიკურ განზომილებებსაც შეიცავს. სისტემას ეს არ მოწონს და ამიტომ გსჯის. საზიარო სივრცეები სწორედ ამ სასჯელთან გამკლავების, მისთვის წინააღმდეგობის გაწევის თვალსაზრისით არის ძალიან მნიშვნელოვანი. ამას ისტორიაც გვასწავლის.

სანამ თხრობას გავაგრძელებ, ორი რამ უნდა ავხსნა. ერთი ისაა, რომ ისტორიულ კონტექსტში ტერმინ ‘’ქვიარს’’ კრებითად ვიყენებ – არა იმისათვის, რომ ყველა ერთ ქვაბში მოვხარშო, არამედ იმ იდენტობების სპექტრის აღსანიშნად, რომლებიც სხვადასხვა სახით არღვევდნენ პატრიარქალური საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ გენდერულ და სექსუალობის ნორმებს, რადგან იდენტობის კატეგორიები იმ სახით, რომლითაც მათ დღეს ვიცნობთ, მაშინ არ არსებობდა.  მეორე საკითხი ისაა, რომ ტექსტში მოყვანილი მაგალითები ევროპისა და ჩრდილოეთ ამერიკის გამოცდილებას ეფუძნება, რადგან სწორედ აქ გვაქვს ყველაზე მეტი დამუშავებული მონაცემები. მაგრამ ფაქტი, რომ ლგბტქი მოძრაობის ისტორიას დასავლური გადმოსახედიდან ვხედავთ, არ უნდა გვაფიქრებინებდეს, რომ სრული სურათი გვაქვს.

საქართველო, ამ თვალსაზრისით, სამწუხაროდ, ‘’დასავლეთის’’ კატეგორიაში ვერ მოხვდა და ქალებისათვის ისტორიულად განკუთვნილი ქვიარ სივრცეების არსებობის შესახებ არაფერი შემოგვინახა. ზუსტად ისიც კი არ ვიცით, ცნობილი ისტორიული ფიგურებიდან ვინ იყო ქვიარი. ელენე ახვლედიანი დღემდე ‘’არაორდინარულ’’ პიროვნებადაა მონათლული და ეს არაორდინალურობა თვალის ჩაპაჭუნებასავითაა – კი, ვიცით რაშიცაა საქმე, მაგრამ სირცხვილია, ხმამაღლა ხომ არ ვიტყვით. მიუხედავად ამისა, ვარჩევ, რომ სწორედ ელიჩკას დახმარებით გავაბა (უხილავი) ძაფი საქართველოდან ევროპის საკვანძო ბოჰემურ ქვიარ სივრცემდე. საქმე ის გახლავთ, რომ ელენე ახვლედიანი 1920-იან წლებში პარიზში ცხოვრობდა და მეგობრობდა პიკასოსთან. პიკასო, თავის მხრივ, მეგობრობდა პარიზში მცხოვრებ ამერიკელ მწერალ გერტრუდ სტაინთან და  დადიოდა მის (და მისი პარტნიორის ელის ბი ტოკლასის) სალონში, სადაც ბევრი ქვიარი ქალი იყრიდა თავს (ისევე როგორც, მაგალითად, მატისი, ბრაკი და ჰემინგუეი). იქვე იყო კიდევ ერთი მოდერნისტული ‘’ტუსოვკა’’, რომელსაც ნატალი კლიფორდ ბარნი მასპინძლობდა. ახლოს იყო ასევე ბარი Le Monocle, სადაც შარვალ-კოსტუმში გამოწყობილი (ხშირად მონოკლიანი და ბარნის და შტაინის სალონებზე ნაკლებად ელიტარული) ქვიარ ქალები სიგარეტს ეწეოდნენ, სვამდნენ და სხვა ქალებთან ერთად ცეკვავდნენ.  გაერია თუ არა ამ საზოგადოებაში ელენე ახვლედიანი, კითხვის ნიშნის ქვეშ რჩება და სადმე რამე წერილს თუ არ აღმოვაჩენთ, სიმართლეს ალბათ ვერც გავიგებთ, მაგრამ ოცნებას ქალი არ მოუკლავს.

პარიზის სალონური ქვიარ ცხოვრება იმიტომ იყო შესაძლებელი, რომ საფრანგეთში მაინცდამაინც რეპრესიული პოლიტიკა არ იყო და ასევე იმიტომ, რომ ამ მოდერნისტული და ქვიარ ‘’ტუსოვკის’’ ცენტრალური ფიგურები მდიდარი ამერიკელი მიგრანტები იყვნენ. მიუხედავად იმისა, რომ სხვა კლასობრივი ჯგუფების წარმომადგენელი ქვიარ ქალების გამოცდილების შესახებ ამ პერიოდში ბევრი ცნობა არ მოგვეპოვება, ზემოხსენებულმა სივრცეებმა მომავალ თაობებს ქვიარ კულტურისთვის უმნიშვნელოვანესი ნამუშევრები დაგვიტოვა, ისევე როგორც იმის განცდა, რომ ისტორია ჩვენც გაგვაჩნია.

ამ პერიოდში აღმოცენებული კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი კულტურული სივრცე, რომელმაც ბლუზის შავკანიანი, ქვიარი მომღერლების მუსიკა შემოგვინახა, ე.წ. ‘’ჰარლემის რენესანსს’’ უკავშირდება. ეს ის პერიოდია, როდესაც მთელი ჰარლემი (ნიუ იორკი) ყვაოდა აფრო-ამერიკელი მწერლებით, ხელოვნებით, ბიზნესმენებითა და მეცენატებით, და ბოჰემური ცხოვრებით იყო მოცული. კლუბებში ბლუზი ისმოდა და თეთრკანიანი ქვიარი ქალებიც აქ მოდიოდნენ ხოლმე საკუთარი სოციალური წრეებისგან მოშორებით თავისუფლების შესაგრძნობად. ამ წრეებში მყოფი შავკანიანი ქვიარი ქალების მიერ პარტნიორების მეუღლეებად მოხსენიება (მიუხედავად იმისა, რომ ქორწინების ოფიციალურად გაფორმება შეუძლებელი იყო) და ქროსდრესინგი იშვიათი არ იყო. სწორედ ამ პერიოდმა დაუტოვა ამერიკელი შავკანიანების ქვიარ სუბკულტურებს შესაბამისი ჟარგონი და ხილვადობის ისტორია, და კიდევ მა რეინი, გლედის ბენტლი, ბესი სმიტი და ბლუზის ბევრი სხვა არაჩვეულებრივი მომღერალი.

20-იანი წლების პარიზი და ჰარლემი კულტურული ქვიარ სივრცეების მკაფიო მაგალითს გვაძლევს. ეს სივრცეები არ იყო თანამედროვე გაგებით ‘’აქტივისტური’’, მაგრამ ეს მათ პოლიტიკურ მნიშვნელობას არ აკნინებს. ამის შემდეგ მოდის მეორე მსოფლიო ომი და დასავლური საზოგადოება კვლავ განიცდის ტრანსფორმაციას. მაგალითად, პარიზის მარცხენა სანაპიროს ქვიარ სცენა, ომსა და ახალ პოლიტიკურ შეზღუდვებს გადაყვა. თუმცა, მეორე მხრივ, ომის პერიოდში შრომით ბაზარზე ქალების შედინებამ და ფინანსური ავტონომიურობის გაზრდამ ქვიარ ქალებსაც მისცა ახალი შესაძლებლობები. ნაწილობრივ, ამ განვითარებას უკავშირდება 50-იანი წლების ჩრდილოეთ ამერიკაში ლესბოსური ბარების გავრცელება. ამ ბარების კლიენტები, ძირითადად, მუშათა კლასის წარმომადგენელი ლესბოსელები იყვნენ და ეს სივრცეები ბუჩ და ფემ იდენტობებს შორის ურთიერთქმედების გარშემო იყო აგებული. სასურველი გენდერული თვითგამოხატვის თავისუფალ და უსაფრთხო სივრცეში მოსინჯვა ბევრისათვის საკუთარი ტრანს იდენტობის გააზრების საშუალებაც იქცა. ეს სივრცეები, ამავე დროს, სისტემასთან უფრო პირდაპირი წინააღმდეგობის პლატფორმაც გახლდათ. პოლიციის რეიდები მარტო გეი და დრეგ ქუინ ბარებში კი არ ხორციელდებოდა, არამედ, როგორც ლეზლი ფაინბერგი მოგვითხრობს თავის ავტობიოგრაფიულ რომანში, ბუჩი ლესბოსელები და ტრანსი კაცებიც ხშირად ხდებოდნენ რეიდებისა და პოლიციის მხრიდან ფიზიკური და სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი.

საინტერესო ისაა, რომ ბუჩ და ფემ იდენტობებს ახალი თავდასხმა 60-იან წლებში უკვე ფემინისტური მოძრაობისგან ელოდა (აქ შემიძლია ფილმი If These Walls Could Talk 2 გირჩიოთ, სადაც ფილმის ერთი სეგმენტი სწორედ ამ საკითხს ეძღვნება და ქლოი სევინი ძალიან კარგად თამაშობს ბუჩი ლესბოსელის როლს). ამ პერიოდში აღმოცენებული ლესბოსური ფემინისტური ჯგუფები თვლიდნენ, რომ  პატრიარქალური მზერისაგან გასათავისუფლებლად, ქალმა უნდა უარყოს ყველა ის გენდერული როლი, რომელიც გენდერულად დაყოფილ საზოგადოებას ახასიათებს. თუმცა გენდერულ თვითგამოხატვას ვერ აკრძალავ და, საბედნიეროდ, 90-იანი წლებიდან გენდერული თვითგამოხატვის მრავალფეროვნება კვლავ ხდება მისაღები ფემინისტურ წრეებში (ეს პროცესი ისეთი უმტკივნეულო არ ყოფილა, როგორც შეიძლება გვეგონოს).

60-70-იანი წლები სხვა მხრივაც არის საინტერესო. ეს არის ფემინიზმში დიდი კონფლიქტების პერიოდი: კონფლიქტი თეთრკანიან და აფრო-ამერიკელ ფემინისტებს შორის, კონფლიქტი ჰეტეროსექსუალ და ლესბოსელ ფემინისტებს, ლესბოსელ ფემინისტებსა და გეი აქტივისტებს, ტრანს ფემინისტებსა და ლესბოსელ ფემინისტებს შორის. თითოეული ეს კონფლიქტი მნიშვნელოვანი გაკვეთილია მომავალი თაობებისათვის და, ძირითადად, მაინც იმას გვასწავლის, რომ ერთმანეთის გამოცდილებების აღიარება და საერთო გზების ძიება ხშირად საკმაოდ ეფექტურია და ყოველთვის საკუთარი პრინციპების დათმობას არ ნიშნავს. თუმცა ლესბოსელი ფემინისტები, გარდა იმისა, რომ თითქმის ყველა ზემოთჩამოთვლილი კონფლიქტის ცენტრში იყვნენ, ასევე სხვა საინტერესო ინიციატივებსაც ახორციელებდნენ, ასეთი იყო მაგალითად  ე.წ. ‘’ლესბოსური ნაციის’’ ფენომენი. ჩრდილო ამერიკის მასშტაბით, მრავალი ფემინისტური კოლექტივი (თავისი განშტოებებით), როგორიც იყო the Van Dykes, Gutter Dykes, the Gorgons, Radicalesbians და ა.შ., ქმნიდა კოლექტივებს და დიდ სივრცეებს, სადაც მხოლოდ ქალებს შეეძლოთ ერთად ცხოვრება, როგორც პარტნიორებს. აქ არ იგულისხმება მარტო სექსუალური და რომანტიული პარტნიორობა, არამედ თემის ერთად შენება, ერთმანეთის მხარდაჭერა ყოფით საკითხებში და ა.შ. ეს იყო იმ პერიოდის რადიკალური ფემინიზმისათვის მთავარი იდეის განხორციელება – იმის ცხადყოფა, რომ  ქალს სავსებით თავისუფლად შეეძლო კაცის გარეშე ცხოვრება და პატრიარქატის უკუგდება. ფიზიკურ სივრცეებთან ერთად (საზიარო სახლების და მიწები), ეს კოლექტივები ქმნიდნენ კოოპერატივებს, პროფკავშირებს, მუსიკალურ ფესტივალებს იმისათვის, რომ მაქსიმალურად უზრუნველეყოთ კაცებისაგან დამოუკიდებელი ეკონომიკური და კულტურული სივრცე. მიუხედავად იმისა, რომ დროთა განმავლობაში ლესბოსური ნაციის ფარგლებში აღმოცენებულმა ჯგუფებმა და ინიციატივებმა მდგრადობა დაკარგა, მათმა არსებობამ ბევრ ქალს მისცა საკუთარი შესაძლებლობების გააზრების, ძალადობისა და ტრავმისაგან გათავისუფლების საშუალება.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ქვიარ სივრცე, რომელიც ასევე ურთიერთმხარდაჭერის ნათელ მაგალითს წარმოადგენს, 80-90-იანი წლების ნიუ იორკში, დრეგ მეჯლისების სცენაა . შედარებით ფართო მასებისთვის ამ სცენის შესახებ ცნობილი 1990 წელს გადაღებული დოკუმენტური ფილმის, Paris is Burning-ის, მეშვეობით გახდა:

ეს მანამდე იყო, სანამ რუ პოლის Drag Race გახდებოდა პოპულარული და სერიალ Pose-ს (ყველას ვურჩევ ნახოს) გადაიღებდნენ. მეჯლისების სუბკულტურას რამდენიმე ფუნქცია ჰქონდა ნიუ იორკში მცხოვრები შავკანიანებისა და ლათინო ქვიარ თემისთვის. ეს იყო გენდერთან და გენდერულ როლებთან თამაშის საშუალება – ამ თამაშის პროცესში გარკვეული თავდაჯერებულობის გამომუშავება, რაც გეხმარება საკუთარ ‘’ტყავში’’ კარგად იგრძნო თავი. დრეგ მეჯლისების სცენა ე.წ. სახლების გარშემო იყო აწყობილი. სახლს ჰყავდა დედა, რომელიც თავისი ფრთის ქვეშ აქცევდა ახალგაზრდა ქვიარებს. ისინი ხშირად კოლექტივებად ცხოვრობდნენ და სამეჯლისო კონკურსებშიც სახლებად, ერთად იღებდნენ მონაწილეობას. ეს სტრუქტურა ეფექტური საშუალება აღმოჩნდა ურთიერთმხარდაჭერის სისტემის შესაქმნელად ღარიბი, უსახლკარო ახალგაზრდა ქვიარებისათვის (მათ შორის ბევრი ტრანსი სექს-მუშაკი იყო).

ამ სივრცეებზე საუბარი გაუთავებლად შემიძლია და, ნაწილობრივ, სწორედ იმიტომ მოვყევი, რომ ქვიარ ისტორიის მიმართ ინტერესი გამოვიწვიო. მაგრამ, ნაწილობრივ, ალბათ, ამ ისტორიული მაგალითებიდან ჩვენს დღევანდელობასთან დაკავშირებული რაღაც დასკვნებიც შეგვიძლია გავაკეთოთ.

მოხარული ვარ ვთქვა, რომ დღეს საქართველოში ქვიარ სივრცეები გაცილებით უფრო მრავალფეროვანია, ვიდრე 2008 წელს, როდესაც მე პირველად გავერიე თემში. მაშინ, ორგანიზაციის ოფისის გარდა, ჩვენი სივრცეები სახინკლეში კოლექტიური ქვიარ გასეირნებებით (რომლებიც ხან როგორ და ხან როგორ მთავრდებოდა) და კერძო სივრცეებში მოწყობილი დახურული გამოფენებითა და წვეულებებით შემოიფარგლებოდა (რასთან დაკავშირებითაც უამრავი ძალიან კარგი მოგონება მაქვს). დრეგს მაშინ დიდად არ ვიცნობდით, ამიტომ ძალიან გამიხარდა იმის გაგება, რომ ეს ფენომენი უკვე ჩვენთანაც ხდება ტრანსი და ქვიარ სუბკულტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი. ასევე საინტერესო და კარგი ისაა, რომ განსხვავებით 60-70-იანი წლების რადიკალური ფემინისტებისა და ზოგიერთი ჩვენი თანამედროვე ევროპელი და სლავური წარმოშობის ფემინისტური ჯგუფებისგან (რუსეთსა და უკრაინაში რა ხდება ამ მხრივ, ჯობია არ იკითხოთ), ქართული ფემინისტური მოძრაობა დღეს ღიად ტრანსფობიური არაა. ამის მიზეზი შეიძლება ისიც იყოს, რომ თანამედროვე საქართველოში, 2011 წელს, პირველი ღიად ფემინისტური კოლექტივის, ‘’ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფის’’ ჩამოყალიბებაში ცენტრალური როლი სწორედ ქვიარ ქალებს გვქონდა და ჩვენი დღის წესრიგი იმთავითვე ეწინააღმდეგებოდა ტრანსფობიას.  ამასთან, ქალთა მოძრაობის წამყვანი აქტივისტები საკმაოდ ახლოს არიან ქვიარ თემთან, რაც საგრძნობლად აადვილებს კომუნიკაციას, თანამშრომლობას და ერთმანეთის გაგებას. საინტერესო და სასიხარულოა ისიც, რომ მკაცრი გაგებით აქტივისტურ სივრცეებთან ერთად, რეკრეაციული სივრცეებიც გვაქვს, იმიტომ რომ მუდმივად ბრძოლისა და საკუთარი გამოცდილებების გადაღეჭვა-მოთარგმნის რეჟიმში ყოფნა შეუძლებელია.

ამ ყველაფერზე ფიქრი ძალიან მახარებს ხოლმე, რადგან, დაბრკოლებების მიუხედავად, ძალიან ბევრი რამ შეიცვალა სასიკეთოდ. როგორც ნებისმიერ სამოქალაქო მოძრაობასა და თემს, კონფლიქტები ჩვენც გვაქვს, მაგრამ ის სივრცეები, რომლებსაც წლების განმავლობაში ვაწყობდით, მხარდაჭერის ცენტრალურ წერტილებად რჩება ისეთი კრიზისების დროს, როგორიც, მაგალითად, ახლა გვაქვს. ჩვენი უნარი, ვიპოვოთ ერთმანეთი და ნებისმიერ ისტორიულ ეპოქაში, ნებისმიერი წნეხის ქვეშ გავიტანოთ თავი, ის მნიშვნელოვანი გაკვეთილია, რომელსაც ისტორიაც გვასწავლის. სწორედ ამას უნდა მოვეჭიდოთ გადასარჩენად, რადგან საქმე საქმეზე რომ მიდგება, ერთმანეთის უსაფრთხო სივრცეც მხოლოდ ჩვენვე ვართ.